गाय आणि गाय

खुपदा वारंवार माझ्या बी.एड.पदवीच प्रमाणपत्र मी बघतो,त्यात गुण चांगले आहेत; पण माझं लक्ष जातं त्यावरच्या सहीवर. माझा मोठा भाऊ फार मोठ्या त्र्याग्याने बोलला होता, कि बरोबर पाय तुया मार्कसिटवर कसायाची सही हाय. मी ती सही पाहतो आणि मनाला समजावतो कि कसायालाही मुलबाळ असतील आणि तेही आपल्यासारखे शिकतच असतील. त्यांनाही पैसे लागत असतीलच.

गायीचं आणि माझं नातं हे मला समजायला तेव्हापासूनचं. आई मालिश करते मुलाची. तिचे स्निग्ध हात त्या मुलाच्या शरीराला आणि पुढे आयुष्यालाही शरीर देतात.बांधणी देतात. माझ्याही आईने माझी ही मालिश केली असावी. पण या मालिशपेक्षा माझ्या आयुष्याला अधिक स्पर्श झालाय तो गाय वासरांचा. तो स्पर्श आजही जाणवत राहतो. नुकतंच जन्मलेलं वासरू जवळ घ्यायचं आणि मग त्याने त्याच्या मऊ मुलायम आणि थोड्याश्या खरखरीत जिभेने आपलं पूर्ण अंग चाटत राहावं ,ही अशी वासराने केलेली मालिश अगदी बालपनापासून ते थोराड होईपर्यंत मी जगत आलोय. 

आजोबांनी दोन एकर शेत घेवून ठेवलं होतं. त्याबरोबर म्हैस आणि गाय घरी होतीचं. वडील गावातल्या दूध डेयरीत काम करायचे .त्यांचा असा दुधाशी संबंध होताच. घरी पेढे बनवायचे ते.पुढे जिल्हा मध्यवर्ती बँकेत नोकरी केली. फार कमी वयात नोकरी गेली त्यांची. त्यानंतरचे जगळे जीवन पुन्हा आईच्या कष्टावर आणि घरच्या गायी म्हैस यांच्यावरच निभावून गेले. आजोबा म्हैस घेवून शेतात जायचे. अगदी घोड्यासारखे ऐटीत त्या म्हैसेवर बसून त्यांचा हा प्रवास असायचा. पुढ्यात मी असायचो. म्हैस बोकांडली कि आपण पडू नये म्हणून आपले पाय टोंगळे म्हशीच्या पाठीत कसे रोवायचे याबद्दल मला सांगायचे ते मला. मांड रोवणे . साधारणता १९८५ चा काळ असावा. आजोबांनी टीबी हा आजार झाला होता. मला त्यांच्याजवळ झोपल्याशिवाय झोप येत नसे. आई वडील मला विनवायचे कि आबाजवळ झोपू नको म्हणून. मी चार वर्षाचा होतो तेंव्हा. एकदा गावातला पाटील घरी आला आणि त्याने आमची म्हैस विकत घेतली. आई नाराज होती. ती भांडत होती. खूप उंचपुरी म्हैस त्यावेळी ५००० हजार रुपयात आजोबांनी विकली. ५ रुपयांच्या त्या खूप साऱ्या हिरव्या नोटा आजही माझ्या नजरेसमोर येतात. या पैशातून त्यांनी आजारावर उपचार केले आणि पुढे विस वर्ष  आयुष्य जगले. पुन्हा घरी एक छोटी वगार घेतली आणि एक कालवडही घेतली.

गाय हा गावाच्या विश्वाचा एक खूप मोठा भाग. गावातल्या बड्या असामी माणसापासून ते रोजंदारीवर काम करणाऱ्या मजुरापर्यंत प्रत्येकाला गायीच्या अस्त्वित्वाचा स्पर्श होतो. गावातल्या दलगारात सगळ्या गायी आणि वासरे सकाळी गोळा केली जायची. गावातला गुराखी ही सगळी जनावरं मग दिवसभर गायरानात नदीकाठी चारायचा. संध्याकाळी हे दलगार सुटायचं आणि सगळ्या गायी परत आप आपल्या घरी येत. दलगारात सकाळी गायीला घेवून जाणे आणि संध्याकाळी दारातूनच तिला घरी येताना बघणे हा खूप मोठ्या आनंदाचा विषय असायचा. गाय जवळ आली कि तिच्या डोळ्यात अपार करुणा दिसते. पृथ्वीतलावर अशी अपार करुणा कोणत्याही प्राण्याच्या डोळ्यात दिसणार नाही. संध्याकाळी गाय घरी गोठ्यात आली तिच्या असण्याचं असं समाधान खूप असायचं.

आमचं गाव पूर्णा नदीच्या काठावर. खारपानपट्ट्यात वसलेलं. जुलैमध्ये शेतात पिक उमलून येतं आणि जानेवारीत अवघं शेत शिवार खाली होतं. ओलीत नसण्याने काळीभोर शेती उघडी पडते. जानेवारी ते जून हा तसा उन्हाचा काळ. निसर्गता गायीला उन्ह मानवत. उन्हात गायीला भटकंती आवडते. उलट म्हशीला पाणी आणि थंडावा लागतो. शेतं उलटली (उलंगवाडी)  कि गायीला मोकाट सोडण्याचा प्रघात होता आमच्याकडे. गायी दलगारात न सोडता मोकाट सोडायच्या. मोकाट सोडल्याने त्या अंगात भरायच्या आणि स्वतःच वाळलेलं गवत हुंगून खायच्या.आणि मिळेल तेथे पाणीही पितात. आणि या गावातल्या सर्व गायीचा स्वभाव फारच सरळ. आपल्याला मोकाट सोडलं म्हणजे आपलं गाव सोडून भलतेच कुठे गायी कधीच जात नसत. दिवसभर उन्हातानात फिरून झालं कि सगळ्या मोकाट गायी गावाशेजारी असलेल्या एखाद्या डेरेदार झाडाखाली रवंथ करीत बसलेल्या व उभ्या असायच्या. आपली गाय हुडकून काढायची असली कि लोक फक्त या झाडांखाली बघायचे. खात्रीने त्यांचे गाय वासरू कालवड तिथेच असत. मोकाटपनातली शिस्त या गायीनांच पाळता येत असावी कदाचित. आमची कबरी गायही अशीच. सरळ आणि साधी.

आजोबा सांगायचे त्यांचा एक कुणी गुरु होता. पूर्णा नदीच्या काठावर त्याने एक खोपडीवजा गुहा बांधली होती.त्यात त्याने चोवीस महिने ध्यान धारणा केली. त्याला बायकोही होती.त्याने ही ध्यान धारणा सोडावी म्हणून बायकोचा आग्रह होता. बायको त्याला भेटायला जायची. भांडायची. कधीकधी त्याची झोपडी तोडायची. तरीही तो बाधत नसे. तो चोवीस महिन्यापासून लिंबाचा आणि गोंधनचा पाला खाऊन हे सर्व ध्यान करत असे. भोन्डेश्वर या पूर्णा नदीवरील महादेवाचा तो भक्त होता. एकदा बायको म्हणाली काही खाऊन तरी साधना करा. बायकोच्या नव्हे त्या विनंतीला त्याने होकार दिला.एकदा तुझ्या हातचे अन्न खाईल म्हणून तो राजी झाला. एका पौर्णिमेला निरिच्छपणे त्याने ते जेवण घेतले. त्याची धारणा सुटावी म्हणून बायको खोटी बोलली कि मी तुमच्या जेवणात गायीचे मासाचे तुकडे टाकले होते. हे एक वाक्य त्याने एकले आणि त्याने जीव सोडून दिला. आजोबाचा हा गुरु गायीच्या माससेवनाच्या भीतीने आसमंतात विलीन झाला होता. आजोबासाठी गायीचे मास असे अभक्ष होते. पण आजोबा कसायाच्या जवळ गेले कि मला बैलाचेच असेल तर दे म्हणून आग्रह करायचे.बैलाच्या नावावर किती गायांचे मास आबांच्या पर्यायाने आमच्या पोटात गेले असेल. याची कल्पनाही करवत नाही. आजोबाचा त्यागी गुरु नजरेसमोर येतो आणि जगण्याच्या या सरळ सेवनमार्गात आपण किती अपराधीपण घेवून जगत आलोय याची वारंवार पोटात तिडीक उठते.

गावात डॉक्टर राहायचे. पती पत्नी दोघेही मलेरिया डॉक्टर म्हणून घरासमोर भाड्याने राहायचे. आले तेव्हा त्यांना एक मुलगी होती. हे डॉक्टर माझ्या आजोबांना खुपदा भेटायचे. एकांतात आजोबा आणि त्यांच्या काही देवघेवी चालायच्या. मी नेमका दहावीत होतो. आजोबा आणि त्यांना भेटायला येणारी माणस यांच्याबद्दल कायम मला वैर वाटायचं. आजोबा कुणाला बाळंतपणाचा काढा देत. अकोल्यातील एका मोठ्या दुकानातून ते कडू चिराइत नावाचे औषध आणत त्याच्या काही काही गोळ्या करत आणि त्याच त्या भेटायला येणाऱ्या लोकांना देत असत. या त्यांच्या निपुणतेमुळे लोकमानसात भानामती जादुगार अशी त्यांची प्रतिमा उभी करायचे लोक. हा मोठा इतिहास आहे. त्याचंही प्रचंड ओझं मनावर असायचं. गोळ्या जाळणे आणि लोकांना हाकलून देणे असे अनेक प्रयोग मी तेव्हा करायचो.तरीही आजोबांना डॉक्टरासारखा एखादा माणूस असा गुपचूप सापडायचाचं. कालांतराने डॉक्टरांना मुलगी झाली.या मुलीचा मी खूप लाड करायचो. पुढे ती दोन अडीच वर्ष्याची झाल्यावर डॉक्टर आमच्याकडेच मुलीसाठी दुधाला यायचे. कधी कधी रात्री बारा वाजता ते घरी यायचे. मोठ्याने आवाज देवून उठवायचे. आई घरातलं थोडं तूप कपात घ्यायची आणि गायीचा वया (आचळ) चोळायची. वया चोळून झाला कि गाय पान्हावत असे आणि मग एक गिलासभर दुध काढून डॉक्टर घेवून जायचे. गायीच्या दुध देण्याच्या वेळा दोनच.सकाळ आणि संध्याकाळ. पण आमची ही गाय अध्ये मध्ये केव्हाही दुध देत असे. डॉक्टरांचं रात्री बारानंतर दुध मागायला यायचं अनेकदा व्हायचं. आठवड्यातून दोन वेळा ते नक्की येत. मुलगी बारा वाजता उठायची. ती आधी सांभाळून ठेवलेलं दुध प्यायची नाही. डॉक्टर तडक येवून मोठ्याने आवाज द्यायचे. नंतर आईला गायीचा वळा चोळायचीही गरज पडत नसे. आई म्हणायची डॉक्टरांचा आवाज आला कि आता गाईलाच कळते कि दुध द्यायचे आहे म्हणून. डॉक्टरांचा आवाज एकूण गाय बहुधा आधीच पान्हावत असे. खूप भक्कम आधार वाटायचा तेव्हा त्या गायीचा.

(अपूर्ण )

 

 

श्रीज्ञानेश्वरी पदकोश

 ज्ञानेश्वरी या अभिजात ग्रंथातील ओवीनिहाय आलेल्या शब्दांचा आणि पदांचा कोश. ज्ञानेश्वरीतील कठीण शब्दांचा अर्थ स्पष्ट करण्यासाठी या कोशाची साधन ग्रंथ म्हणून मोठी उपयुक्तता आहे.ज्ञानेश्वरीतील शब्द सामर्थ्याच्या निमित्ताने मराठी साहित्य आणि संस्कृतीचा तत्वज्ञान, धर्म, भाषा, लोकजीवन, समाज असा विविध अक्ष असलेला आलेख संस्थापित होतो. हा आलेख या पदकोशातून अधिक ठळकपणे अभ्यासकांच्या लक्षात येतो. या कोशात शब्दार्थ नाहीत तर, ज्ञानेश्वरीत जो ही शब्द, पद उपसर्ग, प्रत्यय अशा विकारासह आलेला आहे त्या प्रत्येक शब्दाची नोंद त्याच्या अध्याय आणि ओवी क्रमांकासह या कोशात घेतलेली आहे. अनेकदा तज्ञ् लेखक आपल्या मतांसाठी ज्ञानेश्वरीतील ओविचा उल्लेख करतात. वाचकांवर या ओवी संदर्भाचा विशेष प्रभाव पडतो. ज्ञानेश्वरीचा विशेष अभ्यास न करताही अभ्यासकांना हव्या त्या संदर्भाची ओवी या पदकोशातून शोधता येते. पैल तो गे काऊ कोकताहे ही एक साधी ओळ आहे. यातील काऊ हा शब्द ज्ञानेश्वरांनी आणखी कुठे,कितीवेळ कोणत्या ओवीमध्ये वापराला याचा शोध या पदकोशातून लगेच घेता येतो. असा प्रत्येक अन प्रत्येक शब्द या कोशात अध्याय आणि ओवीक्रमांकासाह संपादित केला आहे. शिवाजी नरहर भावे हे ज्ञानेश्वरीचे गाढे अभ्यासक. वि.का. राजवाडे यांचे सहाध्यायी. साधारणता 1920- 30 नंतर ज्ञानेश्वरीच्या अनेक स्थळप्रतीचा शोध राजवाडे यांनी घेतला. त्यातले पाठभेद लक्षात घेऊन ज्ञानेश्वरीचे संपादन करून त्याच्या परिष्कृत प्रती प्रसिद्ध केल्या. या प्रती प्रसिद्ध केल्यानंतर राजवाडे यांच्यासमोर ज्ञानेश्वरीतील शब्दार्थ प्रकट करण्याचे आवाहन होते. ज्ञानेश्वरीतील ओव्यांचे दाखले देत त्याकाळात अनेक निरूपणे, कीर्तने होत असत आणि या ओव्यांचे वेगवेगळे अर्थ दिले जात असत. अर्थाची ही विविध आणि विसंगत मांडणी राजवाडे यांना पटत नसे. म्हणून ज्ञानेश्वरीच्या ओवी ओवीचा तर्कशुद्ध अर्थच प्रकट व्हावा यासाठी राजवाडे यांनी ज्ञानेश्वरीचा शब्दार्थकोश तयार करायला घेतला होता. शब्दार्थ कोश तयार करण्यासाठी आधी पदकोश करावा लागतो. त्यासाठी त्यांनी पदकोशाचे कार्य हाती घेतले होते.

 

 पण त्यांच्या प्रकृतीस्वास्थामुळे हे कार्य त्यांच्या हयातीत पूर्ण झाले नाही. वर्ध्यातील शिवाजी नरहर भावे यांनी या कार्याची जबाबदारी घेतली आणि ज्ञानेश्वरी पदकोश आणि ज्ञानेश्वरी शब्दार्थकोश हे दोन्ही प्रकल्प पूर्ण केले. प्राचीन मराठी साहित्यातील ओवी, अभंगाचे अर्थान्वयन करणे कठीण कार्य असते. वैदिक संस्कृत साहित्यातही अर्थामधली ही विविधता आढळते. मूलतः हे साहित्य धार्मिक भावनेशी निगडित असल्याने त्यात अर्थ हा विविध पद्धतीने येऊ नये यासाठीही बरेच कार्य केलेले आहे. वक्ता बोलत असताना एखादा ओवीच्या अर्थात संधिग्धता जाणवत असेल तर श्रोता लगेच समोरासमोर वक्त्याला प्रश्न विचारू शकतो. पण ग्रंथानिविष्ट ओव्या वाचताना तिथे अर्थ नीट लागत नसेल तर विचारायचे कुणाला? अशावेळी हे पदकोश उपयोगी पडतात. संस्कृतचे थोर अभ्यासक नारायणशास्त्री मराठे यांनी मीमांसाकोश नावाचा एक संस्कृत पदकोश संपादित केला आहे. संस्कृतसाहित्यात उपयोजित शब्दाचे उपयोजनानुसर तर्कशुद्ध अर्थ या कोशात संपादित करण्यात आले आहेत. भावे यांनी संपादित केलेला हा पदकोश अर्थान्वयासाठी उपयुक्त आहे. मराठी भाषेचे आणि संस्कृतीचे शब्दसामर्थ्य या कोशातून दृष्टीस पडते. देशीकार लेणे असे पद एका ओवीत आहे. यातील लेणे हा शब्द अनेक ठिकाणी ज्ञानेश्वर वापरतात.या कोशामुळे प्रसंगानुसार आणि उपयोजनानुसार लेणे शब्दाचे विविध अर्थ लावता येतात. या कोशामुळे लेणे या शब्दाचे ज्ञानेश्वरीतील पूर्ण उपयोजन समोर येते. ज्ञानेश्वरकालीन मराठी भाषेचा तत्वज्ञान, धर्म, विज्ञान, समाज, उद्योग अशा अनेक विद्यशाखांशी असणारा परिचय या कोशातून लक्षात येतो. ज्ञानेश्वरांनी अगदी कोवळ्या वयात हे भाष्य आविष्कृत केले आले. ज्ञानेश्वरांची लोकविलक्षण प्रतिभा या कोशातून आपण अनुभवू शकतो.

पुस्तकं

गाडीतल्या डिक्कीतली

पुस्तकांची चळत काढली

आणि हातात चॉकलेट ठेवतात तशी

ती पुस्तकं ठेवली पुतण्याच्या हातात.

गाव आता टुरिस्ट स्पॉटसारखं झालंय

आणि वाडवडिलांच घर म्हणजे बजेटमधलं लॉज.

त्यामुळे देण्याघेण्याचं हे दांभिक दायित्व

घडून येतंआपोआप.

पुतण्या वरमला.

एक घालमेल होती त्याच्या चेहऱ्यावर गडद.

अनेको पुस्तकांचा विषय होईल अशी.

चॉकलेटची ख़ुशी हा विषय शून्य होता तेथे.

निघताना जवळ आला,

म्हणाला काका पुस्तकं वाचून काय होईल?

बाप दिवसभर दारू पिऊन पडलेला असतो गल्लीत,

आई घर सोडून निघून गेली

लोकं म्हणतात तिनं दुसरा नवरा केला.

छोटी बहीण आहे तिसरीत

ती शाळेत जात नाही, स्वयंपाक करते आमच्यासाठी.

मी सहावीत आहो, पण निंदायला जातो,

सोमवारी मजुरी भेटते म्हणून.

काका, हे पुस्तकं वाचून काय होईल?

माई आई येईन का घरी?

बाप सोडीन का दारू पिणं?

मले अन बहिणीले जाता येईन का शाळेत?

टुरिस्ट स्पॉटवरच आलो होतो मी

प्रश्नांच्या या धबधब्याखाली थिजून गेलो क्षणात.

याचं प्रश्नांत थिजलेल्या त्या इवल्या मुलाला

बाहेर काढण्यापेक्षा मी निघालो सकट पुढे.

मुलाच्या बापाला

कुणीही पुस्तके न दिल्याचा कोरा इतिहास

मी जपून आहे माझ्या मनाच्या पानापानात.

 

संगीताबाई

 

मुलगा झाला नाही म्हणून

होणारं दुःख लपविण्यासाठीच

मी मुलगी झाल्याचा आनंद तर

साजरा करीत नाही ना?

अशा संशयी नजरेनेच बघत होते

नातलग माझ्याकडे.

घरात नवीन जीव आलाय

या एका घटनेने मी खराच आहे आनंदी

फक्त एवढंच की,

राकेश शर्मा, अमिताभ बच्चन, सचिन तेंडुलकर

धोनी, विराट कोहली ही नाव जरा

धुसर झाली माझ्या नजरेसमोर.

आणि एकाएकी तरळू लागलेत चेहरे

इंदिरा गांधी, सुनीता विलीयम्स, किरण बेदी

कल्पना चावला,पी सिंधू असे काही काही.

मुलगी मोठी होत आहे,

आणि हळूहळू बोबडी बोबडी बोलती आहे.

मी सजवून ठेवले आहेत

तिच्या अवती भवती असे मोठं मोठे फोटो.

काल तिने अचानक विचारलचं

पपा हे फोटोतले लोकं कोण?

मी अतीव हर्षाने तिला सांगत होतो

ह्या जगातल्या खूप मोठ्या स्त्रिया

ज्यांच्या कामाने उजळून गेलंय जग

उद्या तुलाही व्हायचं आहे ह्यांच्यासारखं मोठं.

तिला काय समजलं, मला कळलं नाही.

मुलगी काल अचानक जवळ आली

आणि म्हणाली 'पपा मी संगीताबाई होऊ का?

संगीताबाई आपलं घर किती नीट स्वच्छ करते.

आणि एका वाक्यातचं मुलीने

उघडं केलं माझ्यातलं जनावर

श्रेष्ठत्वाचे सालस बुरखे पांघरून

समाजात समंजस्यपणे वावरणारं.

 

 

डॉ. जगतानंद भटकर

कविता

प्रत्येक मुलीकडे

एक कविता असली पाहिजे

तिने ती लिहली असेल

वा लिहली नसेल तरीही.

जागचंही न हलणारं

हे अती अतिभव्य जग

थोडं हलवायचं आहे,

ढवळायचं आहे त्याला.

वर खाली करायचं आहे.

काहीही करून कसंही करून.

 

 

 

रिचर्ड ब्राईटिंगन

भावानुवाद : जगतानंद भटकर

 

 

 

 

 

गाईपण

 

गायीला सोट आले की

वडील गायीला भरून आणायचे

मग गाय पोटुशी राहायची

काही दिवसातच वासराला जन्म द्यायची.

मग गायीचं वासरू

मग गायीच्या कोऱ्या दुधाचं खिरुज

मग गायीचं धारोष्ण दूध

मग गायीच्या दुधाचं दही

मग गायीच्या दुधाचं तूप

मग जीवन गाईमय व्हायचं

जीवन आईमय असतं तसं.

एखादवेळी गायीला सोट यायचे

आणि गाय गोठ्यातून निघून जायची

वडील नेसत्या कपड्यात

गायीला शोधायचे रानावनात

बिनचपलेने धावायचे नदीचे काठ

उमटलेल्या खुरामागे चालायचे दिनरात.

मुलीने घरून पळून जावं

आणि बापाने धुंडळावा सगळा अवकाश

असंच काहीतरी व्हायचं.

पण गाय सापडायची, सापडायची तिथे.

वडील गायीला घरी आणायचे

मग तेच दूध, दही, तूप आणि अधिक काही.

गायीचं हे बोकांडनं खपत नसे कुणाला

वडील असतात तिथेच ठाम की

गायीला सोट आले की

आपणच तिला भरून आणायचं.

गायीचं गाईपण आपण कधीच मान्य केलं नाही.

अनादिकाळापासून.

 

 

डॉ. जगतानंद भटकर

आता आणखी

आता आणखी एखाद्याही बाळाला

मारायच्या आधी, एक करा.

ज्या मातीत दाणे उगवून आले

ज्या दगडातून नद्यांना झरे फुटले

ज्याने तूम्ही तृषार्थ झालात

ती माती, ते झरे नष्ट करा.

फोडून काढा ते सगळे दगड,

ते स्तंभ, ते लेख, शिलालेख

ज्यावर लिहलाय तूम्ही

तुमचा तथाकथित इतिहास.

खचवूनन टाका त्या सर्व गुहा

जेथे तूम्ही पहिला उजेड अनुभवलाय.

सगळी तत्त्व खोटी असल्याची द्वाही पिटा.

झाडाच्या सावलीला बोल लावा.

बुध्दाचे बोधिसत्व, गोवर्धनाचा आधार

ख्रिस्ताचे शुभवर्तमान आणि पैगंबराचे उपवास

हे सगळं दांभिक असल्याचं जाहीर करा.

आणि देव रस्त्यावर ठेवा बेवारश्यासारखे.

घरात काही ग्रंथ असतील

गुंडाळून ठेवलेले

ते जवळच्या कोणत्याही नदीत बुडवून टाका

पुन्हा वर येऊ नयेत या व्यवस्थेसह.

मन, मान आणि मेंदू

असं काही अस्तित्वातच नाही

मनगट तेवढं आहे हे पटवून द्या.

ते पि्रॅमिड्स, ते लेण्या,

ते ताजमहाल,ते युनिटी, लिबर्टी

इकव्यालिटीचे स्टॅचू

सगळं उध्वस्त करा.

एक एक व्यक्ती नष्ट करा

जो बोट दाखवतोय, दिशा दाखवतोय.

आदम आणि इव्ह,

प्रेम आणि स्पर्श

हे थोतांड असल्याचं सिद्ध करा.

 

आता आणखी एखाद्याही बाळाला

मारायच्या आधी, एक करा.

Katyayani

Katyayani

Indian goddess. She is the sixth among the Navadurgas, the nine forms of Hindu goddess Durga who are worshipped during the festival of Navaratri. 

There are many origin stories of this goddess. At the time of the killing of Mahishasura, the gods were first defeated. They became very sad. On this occasion Katyayanamuni hear about this defeat, he called all the gods to his hermitage, gathered all their effulgence and mixed with it the effulgence of his penance, he produced a goddess for demons ends (Daityavadha).  That deity was named Katyayani.  Because she was produced by Katyayanamuni.  The form of this goddess is similar to Dashabhuja Durga and her vehicle is lion.

Katyayani goddess have three-eyed, quadrilateral holding and shankh-chakra-khadga-trishul.  It is said in Vidyanarnava Tantra that it should be Simhavahini. The Matsya Purana says that she should be ten-armed and sited on lion when she kills Mahishasura.

In search of Mahishasura, Goddess Katyayani came to Vindhyachal mountain, Ashtabhuja also came to Vindhyachal mountain, settled and took the name of Vindhyavasini.  Goddess Durga came to investigate on Mount Vindhya itself and killed the remote demon.  From these stories, one can infer that when the Aryas moved down from North India to South India during their migration, it was only then that they had to contend with the earlier Anaryas.  At that time, the need for Shaktidevata was more felt.  Many shakti deities must have been created around this time.  Chandamunda was also an Aryan descendant living on the south side of Vindhyachala.  If we can say exactly what this period is, then the time of origin of many gods can be definitely understood. 

 

The name of this goddess is included in the first four Shaktipeeths.  Udiyan, Kamagiri, Kamakhya and Jalandar are the first four Shaktipeeths, of which Katyayani Devi was established in Udiyan.  At that time there was an independent kingdom in Udiyan and a king named Indrabhuti was ruling there.  This period should be after the Mahabharata and between the Buddhist period.  Eventually this area came under the Yavani rule and this Peetha was destroyed. This goddess has a place in the list of 51 shaktipeeths.  In Vrindavan or Kesjal Peetha, Sati's hair fell and hence it got the name Kesjal.  Bhootesh or Krishnanath is the Bhairava of this place.
 

As another origin the demon Mahishasura established his power over all the planets.  Not only this, he also took away Indrapada from Indra.  Naradamuni told this news to Kartikswamy.  Swami created a woman with his effulgence and asked her to destroy Mahishasura.  Kartikswamy gave birth to her so named Katyayani.